آرامگاه فردوسی محل دفن حکیم ابوالقاسم فردوسی است که در توس مشهد قرار دارد. طرح مقبره امروزی ترکیبی از طرح‌های ارائه‌شده توسط آندره گدار و کریم طاهرزاده بهزاد است.
در ۲۸ کیلومتری غرب روستای پاژ، آرامگاه یکی از بزرگان این آب و خاک و احیاکننده زبان پارسی، «ابوالقاسم فردوسی» است. فردوسی، شاعر حماسه‌سرای ایرانی، در سال ۳۲۹ هجری قمری چشم به جهان گشود. وی در خانواده‌ای دهقان بدنیا آمد، دهقانان در طبقه اشراف در عصر ساسانی بودند که از نظر اعتبار و ثروت در درجه دوم کشور قرار داشتند.
از زندگی فردوسی قبل از سرودن شاهنامه اطلاعات درستی در دسترس نیست، بر اساس برخی روایات اولین پسر او در سال ۳۵۹ هجری قمری به دنیا آمد، از همسر فردوسی اطلاعات درستی در دسترس نیست و بسیاری از پژوهشگران ازجمله محمدتقی بهار، زنی که در ابتدای داستان بیژن و منیژه از آن یادشده است را همسر فردوسی می‌دانند. در برخی از روایات به این مسئله اشاره شده که وقتی فردوسی ۶۷ ساله بود پسر ۳۷ ساله خود را از دست می‌دهد و از این موضوع بسیار آزرده می‌شود و در برخی از اشعارش به این مسئله اشاره شده است.
بر اساس مدارک موجود از شاهنامه ابومنصوری، فردوسی شاهنامه را از سی‌سالگی سرود، ولی با توجه به استعداد این شاعر می‌توان در نظر داشت که او از سنین نوجوانی مشغول به این کار بوده است. در شاهنامه بخشی از اشعار، متعلق به دقیقی است که خود فردوسی هم به این مسئله اشاره داشته است و بقیه شاهنامه که سروده شخص اوست، اصل شاهنامه به شمار می‌رود.
فردوسی داستان‌هایی را در عصر منصور بن نوح، امیر سامانی، سروده بود. سپس در حدود سال ۳۷۰ هجری قمری، در روزگار نوح دوم پسر منصور و پس از مرگ دقیقی، به نظم درآوردن متن شاهنامه ابومنصوری را شروع کرد. احتمال این موضوع زیاد است که دقیقی به دستور شاه سامانی کار نظم شاهنامه را شروع کرده بود. به همین دلیل، فردوسی برای دنبال کردن کار دقیقی، به بخارا پایتخت سامانیان، سفر کرد تا هم دستور ادامه کار را از شاه سامانی بگیرد و از پشتیبانی مالی او برخوردار شود و هم این‌که از نسخه‌ای از شاهنامه منثور ابومنصور محمد بن عبدالرزاق استفاده کند؛ اما بعد از این‌که دوستی از همشهریانش دست‌نویسی از این منبع را در دسترس او گذاشت، از این کار صرف‌نظر کرد و کار را در شهر خود شروع کرد. امیرک منصور، فرزند ابومنصور محمد بن عبدالرزاق فردوسی را ازنظر مالی پشتیبانی کرد، اما این دوران طولی نکشید و امیرک منصور کشته شد.
در آخر شاهنامه در سال ۳۸۴ هجری قمری به پایان رسید و اولین ویرایش این اثر ۱۶ سال پس از این تاریخ به اتمام رسید و بخش‌هایی هم به شاهنامه اضافه شد.
بنای آرامگاه فردوسی یکی از زیباترین مقبره‌های ایران است که در طول زمان تغییرات زیادی کرده است و معماران بزرگی برای طراحی بنای مقبره شاعر بزرگ ایران طرح‌هایی ارائه کرده‌اند، با ما همراه باشید تا این بنای زیبا را بهتر بشناسیم و با حقایق آن آشنا شویم:
۱. پیکر فردوسی را به دلیل شیعه بودن به قبرستان راه ندادند و به همین دلیل در باغ شخصی خود او، در شهر تابران توس دفن شد.
۲. در مقدمه شاهنامه بایسنقری ساختن اولین مقبره برای فردوسی را به «ارسلان جاذب» نسبت داده‌اند.
۳. صدسال بعد از مرگ فردوسی این بنا همچنان برپا بود و در حمله غزنویان بنا آسیبی ندید.
۴. در سال ۶۴۱ هجری قمری، «امیر مغول» تصمیم گرفت تا برای بنای قلعه‌ای در طوس، آرامگاه را ویران کند و از مصالح آن در ساخت قلعه استفاده کند.
۵. در دوران حکومت «غازان خان» شخصی به نام «امیر ایسن قتلغ» ساختمانی در نزدیکی مقبره بنا کرد و خانقاهی هم در کنار آن قرار گرفت. قبل از به پایان رسیدن این بنا، امیر ایسن درگذشت.
۶. تا نیمه دوم قرن هشتم، آرامگاه فردوسی در کنار قبر محمد غزالی و معشوق توسی در بخش شرقی توس بود.
۷. عبیدالله خان ازبک در حمله به خراسان، بنا به تعصبی که بر ضد شیعیان داشت، دستور ویرانی آرامگاه فردوسی را داد.
۸. خانیکوف، «پژوهشگر و کنسول روس» در بازدید از توس، نشانی از آرامگاه ندید؛ اما با نگاهی به گزارش کرزن انگلیسی، آرامگاه فردوسی تا حدود سال ۱۲۵۴ هجری شمسی آشکار بوده است، اما پس از آن، گندمزاری روی آن را پوشاند.
۹. عبدالوهاب آصف الدوله (والی خراسان) از طرف ناصرالدین‌شاه به جستجوی آرامگاه فردوس رفت و با راهنمایی چند فرانسوی که از توس دیدن کرده بودند، موفق به پیدا کردن آرامگاه شد.
۱۰. تصمیم ساخت بنایی باشکوه و درخور فردوسی گرفته شد و تا شروع ساخت بنایی عظیم، دو اتاق به‌صورت موقت نزدیک آرامگاه فردوسی بنا شد.
۱۱. محمدتقی بهار با تحریک حس وطن‌پرستی رضاشاه از او خواست تا بنای آرامگاه فردوسی را ترمیم کند و ساختمانی باشکوه در این منطقه با کمک‌های ملی بسازد.
۱۲. به پیشنهاد «ارباب کیخسرو شاهرخ» (نماینده زرتشتیان در مجلس)، انجمن آثار ملی برگه‌هایی چاپ کرد تا از طریق آن برای کمک مالی یا قرعه‌کشی برای ساخت آرامگاهی شایسته فردوسی، اطلاع‌رسانی شود و از مردم خواسته شد تا در این رویداد کمک کنند.
۱۳. تیمورتاش (دولتمرد ایرانی در عصر قاجار و پهلوی)، پیشنهاد بازسازی آرامگاه فردوسی را در مجلس پیشنهاد داد.
۱۴. کیخسرو شاهرخ مامور شد تا محل دقیق دفن فردوسی را پیدا کند، در آن زمان محل دفن فردوسی در باغی با مالکیت «حاج میرزا محمدعلی قائم‌مقام التولیه» بود. مالک باغ، این باغ را به رضاشاه پیشکش کرد و رضاشاه هم باغ را برای ساخت مقبره به انجمن واگذار کرد.
۱۵. «ارنست امیل هرتسفلد» (باستان‌شناس آلمانی) و کریم طاهرزاده بهزاد پیشنهاد طراحی مقبره را رد کردند و سرانجام طراحی این بنا به مسابقه گذاشته شد.
۱۶. نکته جالب اینجا است که خود هرتسفلد و طاهرزاده بهزاد در این مسابقه شرکت کردند و در کنار آن‌ها افرادی نظیر آندره گدار، نیکلای مارکف دیده می‌شدند.
۱۷. طرح طاهرزاده بهزاد در سال ۱۳۰۷ تصویب شد که سبک معماری آن، به سبک سرستون‌های هخامنشی بود.
۱۸. طرح بهزاد در میانه کار متوقف شد و از گدار فرانسوی خواستند که طرحی برای آرامگاه بزند. گدار از فرانسه طرحی فرستاد. تیمورتاش با اصرار طرح گدار را تغییر داد و سقفی هرمی بر بنا افزود. انجمن با این تصمیم تیمورتاش مخالفت کرد و بر این باور بود که سقف هرمی یادآور معماری مصر است.
۱۹. بار دیگر از طاهرزاده دعوت به عمل آمد تا طرحی جدید با در نظر داشتن طرح گدار ارائه دهد. طاهرزاده سقف پلکانی را جایگزینی مناسب برای سقف هرمی دانست.
۲۰. نقشه جدید آرامگاه در سال ۱۳۱۲ تصویب شد و با نظارت حسین لر زاده در سال ۱۳۱۳ به پایان رسید.
۲۱. این بنا بعدها دچار نشست شد و بازسازی و تعمیر آن به هوشنگ سیحون واگذار شد. بازسازی بنا در سال ۱۳۴۷ به پایان رسید.
۲۲. مساحت مجموعه آرامگاه فردوسی امروز برابر با ۶ هکتار است که دربردارنده باغ آرامگاه، استخر، یادبود فردوسی، ساختمان اداری، کتابخانه، موزه و آرامگاه شاعر بزرگ مهدی اخوان ثالث است. تندیس ضلع جنوبی مجموعه که حکیم ابوالقاسم فردوسی را نشان می‌دهد، اثر ابوالحسن صدیقی است که در جلوی استخر قرار دارد.
۲۳. ساختمان آرامگاه مساحتی برابر با ۱۰۴۳ مترمربع دارد و از همه سمت پلکان دارد. ساختمان بنا به شکل مکعب است و ارتفاعی برابر با ۱۸ متر دارد.
۲۴. در سمت غربی بنا دری است که قبل از بازسازی، ورودی اتاق آرامگاه بود و در سمت شرقی هم دریچه‌ای بود که بعد از بازسازی و انتقال مدفن به زیرزمین، بسته شد.
۲۵. در چهار طرف بنای مکعبی شکل، الواح مرمری به‌اندازه ۱٫۵ در ۴ متر دیده می‌شود که سروده‌های شاهنامه بر روی آن تراشیده شده است. این اشعار ۱۲ بیت هستند.
۲۶. برای ورود به بخش درونی آرامگاه باید از جبهه غربی وارد شد. پله‌های شمالی و جنوبی به زیرزمین و اتاق مدفن می‌رسند. روی دیوار پله‌ها، ۶ نقش برجسته سنگی دیده می‌شود که قبل از بازسازی در دو طرف اتاق مدفن قرار داشت.
۲۷. این نقوش برجسته شامل داستان‌هایی ازجمله جنگ رستم، جنگ ایرانی‌ها و تورانی‌ها، نبرد رستم و سهراب می‌شود.
۲۸. در بخش میانی آرامگاه سنگ‌قبری از جنس مرمر با ابعاد یک متر در یک و نیم متر و ارتفاع نیم متر دیده می‌شود که محل دفن شاعر بزرگ ایرانی است. روی سنگ‌قبر با خط نستعلیق نوشته شده است:
به نام خداوند جان و خرد. این مکان فرخنده، آرامگاه استاد گویندگان فارسی‌زبان و سراینده داستان‌های ملی ایران، حکیم ابوالقاسم فردوسی توسی است که سخنان او زنده‌کننده‌ی کشور ایران و مزار او در دل مردم این سرزمین جاویدان است.
۲۹. در سال ۱۳۸۴ بر اساس تصمیم دکتر بهروز احمدی، استراحتگاه و چایخانه آرامگاه، به موزه فردوسی تبدیل شد. در این موزه اشیایی با عناوین مختلف نگه‌داری می‌شود که ازجمله آن‌ها باید به آثار سنگی دوران پیش‌ازتاریخ کشف‌شده در دشت توس، سفالینه‌های دوره اسلامی، سکه‌های دوره اسلامی و تنگ‌ها، عطردان ها و پیه‌سوزها اشاره کرد.
۳۰. در محوطه آرامگاه، مهدی اخوان ثالث شاعر مشهور ایرانی به خاک سپرده شده است، اخوان ثالث در سال ۱۳۶۹ از دنیا رفت و در نزدیکی مقبره فردوسی به خاک سپرده شد. مزار این هنرمند در بخش غربی مجموعه قرار دارد و تندیسی از او هم در بالای سنگ‌قبر دیده می‌شود.
عکس کاور: محسن رحیمی